इयत्ता नववी इतिहास _ इतिहासाची साधने

🏛️ इतिहासाची साधने – भूतकाळाचा आरसा इतिहास म्हणजे केवळ भूतकाळातील घटना सांगणारी गोष्ट नव्हे, तर तो आपल्याला आपल्या समाजाची, संस्कृतीची आण...

🏛️ इतिहासाची साधने – भूतकाळाचा आरसा

इतिहास म्हणजे केवळ भूतकाळातील घटना सांगणारी गोष्ट नव्हे, तर तो आपल्याला आपल्या समाजाची, संस्कृतीची आणि प्रगतीची ओळख करून देणारा आरसा आहे. या इतिहासाचा अभ्यास करताना विविध प्रकारची "इतिहासाची साधने" वापरण्यात येतात. ही साधने आपल्याला भूतकाळाचे दस्तऐवज, वस्तू, लेखन, परंपरा आणि तांत्रिक माध्यमांच्या स्वरूपात माहिती देतात.

चला तर मग जाणून घेऊया इतिहासाच्या या महत्त्वपूर्ण साधनांबद्दल सविस्तर माहिती...

---

📝 1. लिखित साधने – शब्दांच्या रूपातील साक्ष

लिखित साधने म्हणजे अशी कागदोपत्री किंवा कोरून ठेवलेली माहिती जी आपल्याला थेट भूतकाळाशी जोडते. यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

🔹 शिलालेख आणि ताम्रपट

• शिलालेख म्हणजे दगडावर कोरलेले लेख, जसे की अशोकाचे शिलालेख, जे तत्कालीन राजकीय आणि धार्मिक धोरणे सांगतात.

• ताम्रपट हे तांब्यावर लिहिलेले दस्तऐवज असून, त्यातून जमीनजमाव, देणग्या यासारखी माहिती मिळते.

🔹 धार्मिक ग्रंथ आणि इतिहासविषयक ग्रंथ

• वेद, पुराणे, रामायण, महाभारत या ग्रंथांमधून त्या काळातील समाजजीवन समजते.

• ‘राजतरंगिणी’, ‘बाबरनामा’, ‘अकबरनामा’ यांसारखे ग्रंथ तत्कालीन राजकारणाचे प्रतिबिंब दर्शवतात.

🔹 परदेशी प्रवाशांचे प्रवासवर्णन

फाह्यान, ह्युएन त्संग, इब्न बतुता यांसारख्या प्रवाशांनी भारतीय समाज, शिक्षण व धर्म यावर प्रकाश टाकला.

🔹 दैनंदिनी, पत्रव्यवहार आणि सरकारी कागदपत्रे

व्यक्तीच्या दैनंदिनी व पत्रांमधून सामान्य जीवनशैली, तर महसूल, न्यायव्यवस्था, कायदे इत्यादींच्या सरकारी नोंदींतून प्रशासकीय माहिती मिळते.

---

📰 2. छापील प्रसारमाध्यमे – माहितीचा महासागर

🔹 वृत्तपत्रे व नियतकालिके

• वृत्तपत्रांतून घडामोडी, राजकारण, कला व क्रीडा यांचे प्रतिबिंब दिसते.

• वर्षाअखेरीस प्रकाशित होणाऱ्या विशेषांकांतून त्या वर्षाचा इतिहास समजतो.

🔹 प्रेस ट्रस्ट ऑफ इंडिया (PTI)

• देशभरातील अधिकृत बातम्या पुरवणारी सरकारी संस्था.

• या संस्थेच्या बातम्या विश्वसनीय मानल्या जातात.

🔹 मुखपत्रे व पक्षीय साहित्य

राजकीय पक्ष आणि सामाजिक संस्था आपली विचारधारा व चळवळी मुखपत्रांद्वारे जनतेपर्यंत पोहोचवतात, जे इतिहासासाठी मौल्यवान ठरतात.

🔹 'INDIA 2000' ग्रंथ

भारत सरकारकडून दरवर्षी प्रकाशित होणारा अधिकृत माहिती ग्रंथ – पर्यावरण, शिक्षण, आरोग्य, कृषी आदी विषयांवर आधारित.

🔹 टपाल तिकिटे

• विविध विषयांवर आधारित तिकिटे – नेते, स्मारके, घटना.

• यांचा अभ्यास करून राजकीय, सामाजिक व सांस्कृतिक घडामोडी समजतात.

---

🏺 3. भौतिक साधने – भूतकाळाच्या वस्तूंचा ठसा

भूतकाळात प्रत्यक्ष वापरलेल्या वस्तू म्हणजे भौतिक साधने.

🔹 नाणी व नोटा

• नाण्यांवरील शिल्पं, भाषा, चिन्हे यांवरून शासक व धर्म यांची माहिती मिळते.

🔹 राजमुद्रा, अलंकार, शस्त्रे

• विविध काळातील जीवनशैली, युध्दतंत्र व कलाप्रकार समजतात.

🔹 वस्तुसंग्रहालये

• ऐतिहासिक वस्तूंचं प्रदर्शन.

• जसे की छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय, मुंबई.

---

🗣️ 4. मौखिक साधने – परंपरेतून आलेली माहिती

🔹 लोकसाहित्य

• लोककथा, पोवाडे, ओव्या, म्हणी हे मौखिक साहित्य पिढ्यान् पिढ्या सांगितले जाते.

• अण्णा भाऊ साठे आणि अमरशेख यांसारख्या शाहीरांनी जनजागृतीसाठी हे वापरले.

---

📺 5. दृक्-श्राव्य साधने – इतिहासाची चित्रफीत

🔹 चित्रपट, वृत्तपट आणि इंटरनेट

• ऐतिहासिक चित्रपट, डॉक्युमेंटरीज, टीव्ही शो आणि ऑनलाईन माहिती ही देखील इतिहासाच्या अध्ययनासाठी उपयुक्त साधने आहेत.

🔹 फिल्म अँड टेलिव्हिजन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया (FTII)

• पुण्यातील ही संस्था चित्रपटनिर्मितीचे प्रशिक्षण देते.

• यांच्याकडून तयार झालेली माहितीपटे, वृत्तपट ऐतिहासिक संदर्भ देतात.

---

🔐 6. माहितीचे जतन – ऐतिहासिक ठेवा

• आज डिजिटल युगात माहितीचा ओघ प्रचंड आहे, पण अभ्यासकाने ती माहिती विश्वसनीय व प्रमाणित स्रोतांमधून घेणे आवश्यक आहे.

• इतिहासाची साधने ही केवळ संशोधनासाठी नाही, तर आपल्या सांस्कृतिक जाणीवेचा भाग आहेत. म्हणून ती जतन करणे ही आपली जबाबदारी आहे.

---

✍️ उपसंहार :

इतिहास हे फक्त "भूतकाळ काय घडलं?" हे सांगत नाही, तर "आपण कोण आहोत?" हे सांगतो. त्यामुळे या सर्व प्रकारच्या इतिहासाच्या साधनांचा अभ्यास करणे म्हणजे आपलीच ओळख नव्याने शोधणे होय. आज आपण ज्या समाजात जगतो, त्या समाजाची पायाभरणी समजून घेण्यासाठी इतिहास आणि त्याची साधने खूप महत्त्वाची आहेत.

---

तुमचं मत काय?
तुम्ही कोणती ऐतिहासिक साधने पाहिली आहेत? शाळेच्या सहलीत कोणत्या संग्रहालयाला भेट दिली? खाली कमेंट करून नक्की सांगा!

  पाठातील मह्त्त्वाच्या नोट्स pdf  येथे पहा.. 

[👉मह्त्त्वाच्या नोट्स pdf ##eye##]

 

•    What’s App Channel   Study Material  WhatsApp Channel

•      Telegram  - Study Material Telegram